Berlińska lekcja. Dzikie lata i triumf pieniądza

Czegoś takiego wcześniej nie widzieliśmy. Gapiliśmy się z podziwem na potężną konstrukcję, wyglądającą, jakby dopiero co przetrwała bombowy atak, snuliśmy po klatce schodowej pokrytej od sufitu po podłogę grafitti, piliśmy piwo w barze na ostatniej kondygnacji, gdzie olbrzymie, niezabezpieczone niczym okno pokazywało panoramę śródmieścia Berlina, nie mając pojęcia, że właściwie patrzymy na odchodzący już świat. To był koniec lat 90., moment, gdy Mitte, a zwłaszcza ten jego rejon nazywany Scheunenviertel, zaczynał przeobrażać się w elegancki kwartał dla turystów.

Tego wieczoru, zbyt późno – my, krakusi, jeżdżący nałogowo do Berlina – odkryliśmy istnienie Tacheles. Chaosu, legendy, nieustannego happeningu, ale i instytucji, której stypendium warto się było pochwalić, szukając zlecenia. Symbolu przemian, które uczyniły ze stolicy Niemiec kulturalno-społeczne centrum świata.

Gdy ponad sto lat wcześniej żydowski przedsiębiorca Otto Markiewicz kupował działkę przy Oranienburgerstrasse 54-56 w Berlinie, marzył mu się w tym miejscu największy dom handlowy Europy. Nie przypuszczał, że we wnętrzach obróconego w ruinę pasażu powstanie kiedyś Tacheles, dom awangardowych artystów. Na otwarcie ukończonej w rekordowym tempie – 15 miesięcy! – pierwszej w Niemczech tak dużej konstrukcji z żelbetu, luksusowo wyposażonej, przyszły tłumy.

Ale potem przyszedł kryzys lat 20. XX wieku i pasaż zbankrutował. Nowy właściciel – koncern AEG – przywrócił mu blask, lecz na krótko. Gdy władzę w Niemczech przejęli naziści, wprowadził się tutaj SS i związane z nią organizacje, między innymi Deutsche Arbeitsfront. Zapłonęła sąsiednia synagoga, na szybach żydowskich sklepów w sąsiedztwie dawnego Freidrichstrassenpassage pojawiły się napisy „Juden raus!”. Co działo się w tamtym czasie z Otto Markiewiczem – nie wiadomo. Gdy ludzie w brunatnych mundurach obejmowali we władanie budynek, w Berlinie mieszkało ponad 160 tys. Żydów. Po wojnie zostanie ich 6,5 tys.

Alianckie bomby zrobiły swoje, ale żelazobeton nie tak łatwo obrócić w pył. Część pasażu przetrwała nawet kilkakrotne naloty. Władze NRD, któremu przypadł ten rejon śródmieścia, nie pozbyły się ruiny, ale też nie przejmowały zbytnio, by zachować ją w jak najlepszej kondycji. Mieściła biuro podróży, szkołę zawodową, liczne warsztaty i pierwsze po wojnie kino Camera. Aż runął mur i zniknęło wschodnioniemieckie państwo.

„Wszystko jest możliwe” – głosił slogan namalowany sprayem na jednej ze ścian w Mitte. Jakby ktoś otworzył nagle zamknięte latami wszystkie drzwi i okna i wpuścił powietrze. Jakby prócz betonowej konstrukcji runęły też niewidzialne ściany odgradzające wszystkich, którzy odstawali od ogółu NRD-owskiego społeczeństwa – punkowców, dysydentów, traswestytów, radykalnych artystów. Część była stąd, część przyjechała teraz z Zachodu albo z innych krajów. Łączyło ich poczucie, że miasto jest naprawdę ich, należy do nich – ulice i budynki, że wreszcie mogą wziąć życie we własne ręce i zrobić z nim, co chcą.

W takiej atmosferze, podkręcanej używkami, wszystko, nawet najbardziej trywialne czynności, stawały się sztuką. „Odkrywaliśmy kolejne miejsca i dawaliśmy im duszę twórczą pracą. Mieliśmy wszystko – z wyjątkiem pieniędzy. Nikt ich wtedy nie miał. Ale mieliśmy pomysły i marzenia” – mówi Jochen Sandig, jeden z weteranów sceny alternatywnej tamtych lat, cytowany w wydanym niedawno albumie „Berlin Wonderland”. Sprzyjało też prawo. Wiele budynków na wschodzie nie miało właściciela, były zarządzane przez państwo. Z początku wspólnoty i rady dzielnic zachęcały wręcz artystów do zajmowania pustych lokali. Squatting stał się czymś tak naturalnym, że ci, którzy mieli umowę najmu, wydawali się podejrzani.

Jednym z powstałych wówczas nieformalnych centrów kultury był klub Der Eimer na Rosenthaler Strasse, ale brakowało w nim już miejsca. Kurator Friedrich Loock był berlińczykiem, mieszkańcem Mitte. Jako dziecko biegał z kolegami wśród ruin i znał dzielnicę na wylot, więc polecił malarzowi Clementowi Walrodtowi, by sprawdził, czy ktoś wprowadził się już do starej galerii handlowej przy Oranienburgerstrasse. Walrodt zajął budynek do spółki z muzykiem Leo Kondeyne. Tak narodził się Tacheles. Słowo oznacza „mówić bez ogródek”, a pochodzi z języka jidysz, którym posługiwali się przedwojenni mieszkańcy Scheunenviertel. Kto wie, może i sam Otto Markiewicz? Historia lubi takie zaskoczenia.

Artyści wprowadzili się w lutym, a kwietniu gmach miał zostać rozebrany. Szybko zawiązali stowarzyszenie, robiąc, co tylko było można, aby go ocalić. Zwołano okrągły stół w miejskim ratuszu, podczas którego ustalono, że cała okolica, w tym Tacheles, zostanie objęta ochroną konserwatorską. Odtąd działał jako niezależne centrum sztuki. Tamte piękne, pionierskie czasy to już niestety przeszłość, czego symbolem odgrodzona siatką przestrzeń Tacheles – ożywiona przez artystów Scheunenviertel, podobnie jak całe Mitte, stała się modna, ceny nieruchomości wystrzeliły w górę. Gdy kilka lat temu znalazł się inwestor, okazało się, że squattersi nie zadbali na czas o podpisanie korzystnych kontraktów najmu. Część z nich poszła na ustępstwa wobec miasta. Musieli się wyprowadzić.

Niektórzy, przyglądając się działaniom różnych środowisk, od ponad dekady wprowadzających w Warszawie twórczy ferment i zmieniających tutejsze śródmieście z betonowej pustyni w miejsce coraz bardziej przyjazne, z uporem nazywają polską stolicę „drugim” albo „nowym” Berlinem. Tyle że dziś w Berlinie od dawna nie dyskutuje się o artystycznym ożywieniu, lecz o tym, jak zapobiegać gentryfikacji, której najboleśniejszym przejawem są podwyżki czynszów, przeganiające artystów z jednej dzielnicy do drugiej.

Warszawa (obok między innymi Lipska) wskazywana jest też coraz częściej jako jedno z miejsc, które mogą Berlin zastąpić, gdzie jest wciąż pionierska atmosfera i pole do krzewienia niezależnej kultury. Ten nowy charakter miasta, kreowanego dotąd, zwłaszcza w latach 90., na środkowoeuropejską, a na pewno polską stolicę dzikiego kapitalizmu i kariery korporacyjnej, podczas gdy Berlin promował się hasłem „biedny, ale seksowny”, wykuwa się jednak w bólach. To inna rzeczywistość niż tamten niepowtarzalny moment po otwarciu muru, który sprawił, że twórcza energia po jego obu stronach uwolniła się i natychmiast, bez większych przeszkód, rozlała na całe miasto. Urzędnicy odpowiedzialni za opracowanie miejskiej strategii Berlina dostrzegli w niej potencjał, wskazując, że stolica nie nadaje się ani do roli centrum finansowego, ani gospodarczego, za to warto postawić na już istniejącą bazę w postaci silnego ośrodka nauki i kultury alternatywnej.

Dlatego Warszawa, mimo urbanistyczno-historycznych podobieństw, drugim Berlinem stać się nie może (i dobrze, bo po co nam podróbka?). Ma szansę za to stworzyć własny model, wyciągając wnioski z doświadczeń niemieckiej stolicy z czasów, gdy stawała się mekką dla artystów i przedstawicieli branży kreatywnej, wykorzystując do tego celu również żydowskie dziedzictwo.

O tym, jak to zrobić, będą pod hasłem „Nowi Berlińczycy” w najbliższy wtorek (10 listopada), o godzinie 18, w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, rozmawiać ludzie, którzy mieli w procesie przekształcania Berlina spory udział: socjolog Wolfgang Mueller, autor książki „Subkultur Westberlin 1979–1989″, muzyk i dziennikarz „Die Zeit” i „Frankfurter Allgemeine Zeitung” Daniel Haaksman, twórca startupowego centrum Factory Berlin Simon Schaefer, twórca zespołów Moderat i Modeselektor oraz założyciel wydawnictwa Monkeytown Records Sebastian Szary.

Zderzenie tych perspektyw może być bardzo ciekawe, zwłaszcza w kontekście Scheunenviertel. Jego przemianę z kwartału ulic kojarzonych ze sceną alternatywną i nieformalnymi strukturami społecznymi w dzielnicę galerii sztuki, drogich sklepów i luksusowych apartamentów można potraktować zarówno jako naukę, jak i przestrogę, zwłaszcza dla coraz tłumniej odwiedzanego przez turystów Muranowa.