Przestroga Snydera

Przeczytałam „Czarną ziemię” Timothy’ego Snydera. Państwu też serdecznie polecam. Nie tylko dlatego, żeby przekonać się po raz kolejny, że można pisać o historii w sposób odmienny od wielu autorów IPN-u, którzy już od pierwszej strony nie dają szans nikomu prócz najwytrwalszych pasjonatów zagadnienia (choć występują, oczywiście, od tej reguły wyjątki).

Nie po to również, by uświadomić sobie, że wciąż możliwe jest świeże akademickie spojrzenie na tematykę Zagłady. Ani nawet w celu prześledzenia, jak maluje się w tym kontekście przeszłość Polski z perspektywy zewnętrznej, nieskażonej polityczną poprawnością czy potrzebą ochrony narodowego wizerunku, przestudiowana na chłodno, z precyzją.

Oczywiście Snyder wyjaśnia między innymi, jakie rozbieżności w odbiorze świata spowodowały, że Polska nie mogła wejść w alianse z Hitlerem i czym różnił się endecki, międzywojenny antysemityzm od autorskich fantasmagorii Fuhrera, nie usprawiedliwiając bynajmniej tego pierwszego zjawiska, choć niejeden uległby w tym miejscu pokusie odpuszczenia mniejszej winy.

Kreśli historię wybuchu drugiej wojny światowej i jej kolejnych lat, wychodząc od szczegółu, z perspektywy europejskich Żydów, odsłaniając te jej elementy, na które, zasłuchani w tradycyjną narrację o przebiegu tamtych wydarzeń, często nie zwracamy należytej uwagi. Pochyla się nad fenomenem tych nielicznych, którzy pomagali, choć nie podejmuje się go wyjaśnić – człowiecze odruchy, które w takiej sytuacji odradzałby nawet instynkt samozachowawczy, wymykają się poznaniu. Snyder, podobnie jak inni badacze, dochodzi więc do wniosku, że „ratunek zazwyczaj przyjmował odcienie szarości”. I oczywiście przypomina, nie pierwszy zresztą, że tyle o sobie wiemy, ile nas sprawdzono – wystarczy drobna korekta, przesunięcie pojęć – i opadają z nas sznurki podtrzymujące zbyt obszerne, cywilizacyjne kostiumy, podobnie jak stało się to tuż po Anschlussie, gdy dotąd poważani współobywatele – lekarze, bankierzy, prawnicy, naznaczeni teraz jako obcy i pozbawieni ochrony – klęczeli na wiedeńskich chodnikach, zmywając z nich napisy „Austria”, zaś sąsiedzi, nim ruszyli zajmować opuszczone przez nich mieszkania i gabinety, drwili z nich do rozpuku, przyglądając się widowisku. By poczuli się nagle ważniejsi i silni, wystarczyło, że nie byli Żydami, jak tamci.

Autor „Czarnej ziemi” analizuje też aktualną sytuację międzynarodową i bez zbytniego optymizmu stwierdza, że lont może zająć się w każdej chwili – powodów do wybuchu kolejnego konfliktu na globalną skalę jest aż nadto. Nie tylko w naszej części świata.

Najważniejsze – przynajmniej dla mnie – jest jednak inne przesłanie, powtarzane w poszczególnych rozdziałach „Czarnej ziemi” z rozmysłem doświadczonego wykładowcy, który wie, jak nie tracąc płynności wywodu, zaakcentować jego główne tezy, by wryły się studentom w pamięć. Kiedy rozpadają się kształty państw – mówi Snyder – i tracą moc instytucje, służące im za spoiwo, wówczas jednostka, zwłaszcza żyjąca z piętnem Innego, staje się bezbronna.

Przywykliśmy myśleć o Zagładzie jako o precyzyjnej, doskonale zorganizowanej machinie śmierci, budzącym zgrozę przykładzie zastosowania niemieckiego Ordnungu, triumfie munduru i służbistości. Tymczasem postrzegając sprawę w ten sposób, dajemy się zwieść. Tam, gdzie państwo przestaje istnieć, na czarnej ziemi niczyjej, nie można już nikogo przekupić, zagrać na emocjach człowieka pełniącego służbę, wykorzystać uległość wynikającą z hierarchii czy liczyć na przewlekły tryb pracy urzędniczych młynów. Jedyną gwarancją przetrwania są właśnie instytucje, struktury, biurokracja.

Cały ten uciążliwy aparat, kierujący się literą prawa, które utrudnia życie, lecz w czasach zamętu może je ocalić. Dlatego w Zagładzie na terenie rządzonej przez nazistów Rzeszy zginęło znacznie mniej Żydów niż w strefie bezpaństwowej, obejmującej również Polskę, gdzie reżim hitlerowski z sowieckim unicestwiły do spółki dotychczasową państwowość, zabezpieczaną przepisami i obecnością autonomicznych organów władzy, a wskutek tego zaniknęło również poczucie obywatelstwa. Na ziemi niczyjej, gdzie miało rządzić wyłącznie prawo walki ras, śmierć była doświadczeniem masowym.

Gdy zaczyna królować chaos, ofiarą może stać się każdy z nas. Dobrze o tym pamiętać.