Wydobyte bez śladu

Pisząc tutaj ostatnio o Archiwum Ringelbluma, którego historia znakomicie nadaje się na kanwę wielkiej filmowej produkcji nawet o hollywoodzkim rozmachu (które, jak słyszymy, mają w Polsce niebawem powstawać), miałam na względzie w niewielkim stopniu również własny interes.

Partykularny w tym sensie, że dotyczący grupy ludzi, którym od jakiegoś czasu zależy, by wiedza o Archiwum stała się – na ile to możliwe – powszechna. Bo wbrew temu, co mogłoby się wydawać badaczom i historykom zajmującym się Zagładą, od lat ogromnym nakładem pracy popularyzującym dokonania Ringelbuma i całej grupy Oneg Szabat, wciąż taka nie jest, niestety. Nawet w Warszawie.

Od czasu do czasu przychodzi mi zupełnie przypadkiem testować znajomość materii wśród różnych napotykanych ludzi i w dziewięciu przypadkach na dziesięć trudności przysparza im już samo nazwisko Ringelbluma, nie mówiąc o skojarzeniu go z czymś konkretnym. Gdyby trzeba było potwierdzenia w statystykach, tego samego dowodzą również przeprowadzane od czasu do czasu wśród warszawiaków badania – w tej części ankiet, gdzie trzeba było dowieść rozpoznawalności wybranych, związanych z miastem postaci.

Dlaczego tak jest? Głównym powodem, jak sądzę, jest konsekwentne oddzielanie historii żydowskiej od historii polskiej, wydzielanie jej osobnego w ramach tej historii kącika, „przedziału pamięci”. Taka tendencja jest wciąż silna, choć powoli, wskutek wysiłków licznych środowisk, zaczyna się zmieniać – jak w przypadku mówienia o Powstaniu w Getcie, które w oficjalnej narracji zaczęło być wreszcie wymieniane w jednym ciągu z Powstaniem Warszawskim – jako dwa zrywy w wojennych dziejach tego samego miasta.

W przypadku Archiwum istnieje jeszcze drugi, może bardziej prozaiczny powód – brak znaku w przestrzeni, dowodzącego, że zbiór dokumentów opisujących życie warszawskiego getta (a także innych gett) został zakopany i wydobyty w tym właśnie konkretnym miejscu, gruzowisku po szkole imienia Bera Borochowa na Nowolipkach 68.

Owszem, ci, którzy wiedzą, czym jest Żydowski Instytut Historyczny i czym się zajmuje, mają też zapewne świadomość, czyje nosi imię i dlaczego, podobnie jak śledzą działalność wydawniczą Instytutu na kanwie Archiwum. Przypadkowy przechodzień, zwykły mieszkaniec Warszawy nie ma jednak o tym pojęcia; gdy kilka lat temu na chodnikach w centrum miasta pojawiły się metalowe linie znaczące przebieg granic getta, wiele osób przyznawało się do zaskoczenia: nie mieli wcześniej pojęcia, że to getto było aż tak duże. Że nie sprowadzało się do paru uliczek gdzieś tam na północy, w zupełnie zmienionej po wojnie dzielnicy, ale sięgało aż po Pałac Kultury!

Potrzebny jest namacalny punkt, instalacja. W 2010 r. powstała koalicja na rzecz Upamiętnienia Archiwum Ringelbluma, w skład której weszły same zacne i szacowne instytucje, między innymi Dom Spotkań z Historią, Żydowski Instytut Historyczny oraz Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Stowarzyszenie Stacja Muranów, wówczas dopiero stawiające pierwsze kroki, też było w tym gronie. Punkt wyjścia stanowiła instalacja, zaprojektowana pro publico bono przez historyka i plastyka Łukasza Mieszkowskiego oraz architekta Marcina Urbanka. Upamiętnienie w dyskretnej, współgrającej z otoczeniem formie przedstawia podświetloną, zagłębioną w ziemi skrzynię z dokumentami.

Inwestycja niestety nie ruszyła z miejsca, choć (co nie zawsze zdarza się w przypadku planów upamiętnień związanych z Zagładą) miała nawet mocne wsparcie ze strony lokalnych mieszkańców, którym zależy na przemianie zaniedbanego skweru znajdującego się obecnie w miejscu odkopania Archiwum.

Teraz temat powraca. Grupa uczestników tamtej koalicji wspólnie z inicjatorami przedsięwzięcia powierzyła Stacji Muranów obowiązki jego operatora, odpowiedzialnego za sprawy organizacyjne. Złożyliśmy wniosek do budżetu partycypacyjnego, będziemy szukać też środków z innych źródeł. Aż do skutku.

Hollywoodzki film o Archiwum może nie powstać, ale chcemy, żeby 18 września 2016 r., w 70. rocznicę odkrycia skrzyń z bezcenną dokumentacją, instalacja znalazła się na Nowolipkach. Życzliwym inicjatywie będziemy wdzięczni za rozpowszechnianie o niej wieści w swoim otoczeniu.