Żydowska Warszawa, polska Warszawa

„Żydowska Warszawa” – to hasło, które automatycznie niemal kojarzymy z przeszłością. Albo w wersji tragicznej (getto), albo sentymentalno-cepeliowej.

Ta druga objawia się często idealizowaniem atmosfery przedwojennego Muranowa, rzekomej symbiozy między jego mieszkańcami a resztą warszawiaków oraz westchnieniami, że cudownie byłoby dziś znaleźć tutaj więcej stylizowanych lokali z „wątróbką po żydowsku” w menu, jak na krakowskim Kazimierzu. Płynąc na historycznych falach, dość łatwo zapomina się, że żydowskie życie w stolicy nie skończyło się wraz z Zagładą.

Na współczesną żydowską Warszawę można patrzeć na wiele sposobów. Odwołania do przeszłości – dziś już w dużej mierze niewidocznej zza siatki nowych ulic i powojennej zabudowy – są oczywiście ważnym tropem, ale niejedynym. Ta świadomość towarzyszyła autorom ostatniego – odnoszącego się do teraźniejszości – rozdziału uruchomionej 3 marca przez Muzeum Polin multiplatformy edukacyjnej „Żydowska Warszawa” (dostępnej pod adresem: www.warsze.polin.pl/przeszlosc/terazniejszosc), w której powstawaniu niżej podpisana miała swój skromny udział.

Wzorem portalu Freunde von Freunden, pokazującego światu międzynarodowych artystów w swoich mieszkaniach albo miejscach pracy, chcieliśmy, by miała najbardziej współczesną formę – bloga ilustrowanego zdjęciami i filmami. Zależało nam również, by spojrzenia na powojenną Warszawę z żydowskiej perspektywy było możliwie jak najszersze, uwzględniające wszystkie istotne dla społeczności wątki po 1945 r. Dlatego też poprosiliśmy kilkanaście osób, by podzieliły się swoimi osobistymi doświadczeniami, prowadząc zarazem czytelników ich śladem po mieście.

Część naszych przewodników to osoby doskonale znane czytelnikom POLITYKI: w roli tropiciela nielicznych śladów przedwojennego miasta swojego dzieciństwa i młodości występuje Józef Hen. Leopold Sobel, redaktor internetowego magazynu „Plotkies” pokazuje nam Warszawę zapamiętaną z dzieciństwa i młodości, zanim wyemigrował z niej jeszcze w latach 50. Z Eleonorą Bergman wybieramy się na poszukiwania różnego rodzaju znaków, upamiętniających przeszłość, Jan Jagielski oprowadza nas – tym razem ważnymi dla siebie tropami – po Cmentarzu Żydowskim. O Marcu 1968 r. traktują dwie opowieści – bardziej publicystyczny z ducha tekst Seweryna Blumsztajna i relacja bezpośredniej uczestniczki wydarzeń na Uniwersytecie Warszawskim, wówczas mieszkanki sąsiedniej ulicy Górskiego, Bożeny Ireny Werbart. Stanisław Krajewski przypomina, jak wyglądały żydowskie poszukiwania religijne w latach 70. i 80., zaś aktor Henryk Rajfer odtwarza czasy, gdy Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów było jedyną organizacją spajającą świeckich przedstawicieli odbudowującej się po wojnie społeczności. Przedstawicielka trzeciego pokolenia, Joanna Baczko, próbuje pokazać szerokie spektrum działających w Warszawie żydowskich instytucji i organizacji, a Daniel Slomka, Izraelczyk mieszkający od kilku lat w polskiej stolicy, na bazie rozważań o roli barów z hummusem w polsko-żydowskich relacjach, wędruje nieoczywistą, częściowo turystyczną, częściowo zawierającej rodzinne akcenty trasą.

Jest też ścieżka osobna, nietypowa: młodej blogerki Styledigger, którą z żydowską Warszawą łączy jedynie fakt, że przez pewien czas mieszkała na Muranowie. Ciekawiło nas, jak też współczesną żydowską Warszawę zinterpretuje osoba młoda, całkowicie z zewnątrz, nieinteresująca się dotąd zupełnie żydowskim dziedzictwem – gdy ruszy w miasto z aparatem fotograficznym.

Żadnemu z autorów nie narzucaliśmy stylu opowieści, z wyjątkiem podstawowych wytycznych, jak objętość i uwzględnienie w narracji topografii stolicy; chcieliśmy, by przez ten zabieg tym mocniej zarysowała się indywidualność autorów. Zakładaliśmy też, że niektóre punkty, a może nawet fragmenty ścieżek będą się powtarzać. I tak też się stało. Na powierzchni mapy ujawnia się również jedno, wyraźne pęknięcie. Jest nim Marzec 1968 r. – obecny niemal w każdej opowieści. To potwierdza, że chcąc pisać historię powojennej żydowskiej Warszawy, należałoby od razu podzielić ją na dwa etapy: do Marca i po nim.

Druga prawda, która przebija z tych tekstów, prowadzi do rewizji stereotypowego spojrzenia na żydowską Warszawę, sprowadzającego ją do „miejsca-po-getcie” albo enklawy przy placu Grzybowskim, gdzie mieści się bodaj najwięcej żydowskich organizacji i instytucji. Żydowskiej Warszawy nie da się bynajmniej wydzielić z reszty miasta, jak spróbowali to kiedyś zrobić hitlerowcy. Ani Marzec nie jest wyłącznie historią żydowską, jak słusznie zauważa w swoim tekście Seweryn Blumsztajn, ani warszawscy Żydzi, również przed wojną, nie utożsamiali stolicy z gęsto zabudowanymi kwartałami Dzielnicy Północnej. Widać to tym bardziej dziś, kiedy w poszukiwaniu żydowskich wątków można wybrać się zarówno na Grochów, jak i na plac Trzech Krzyży.